Simetri üzerine

Simetri üzerine Emrah'ın bir yazısının düşündürdüğü bazı fikirler:

1. Enerji, momentum ve açısal momentumun korunumunu zaman ve mekan
simetrileriyle açıklama konusu: bunu hep fizikçi arkadaşlardan
duyarım ama bir türlü derivasyonunu göremedim, bunun hepimizin
anlayacağı basit bir derivasyonu var mı? Varsa niye liselerde bunu
öğretmezler?

2. Simetri kavramı matematik ve fizikte başlı başına bir eğitim
konusu olabilir. Burada sadece not olarak simetrinin bu bağlamda
günlük değil genelleştirilmiş anlamıyla, yani "yapılan bir
değişiklikten sonra ilgilendiğimiz şeylerin aynı kalması" olarak
kullanıldığını not düşmek isterim. Ama hala "simetri kaybı" gibi
bazı terimlerin tam ne anlama geldiğini tam anlamış değilim.

3. Bilimin başarısı lokal deneylerin bize çok uzak ve çok farklı
ortamlarla ilgili geçerli bilgiler vermesine dayalı diyoruz.
Psikoloji ve sosyolojinin başarısızlığının sebebini burada
arayabilir miyiz? Örneğin bir insan, bir ülke, ya da bir tarih
için gözlediğimiz şartlar başka bir insan, ülke, veya tarihte aynı
sonucu vermiyorlar genelde (tabi "şartlar"ı yeterince ayrıntılı
almamamızdan olabilir). Dolayısıyla ortada basit bir insan, yer,
ve zaman simetrisi yok gibi - bu da bilimin elindeki en güçlü
araçlardan birini alıyor. Tarih ve ekonomi gibi bilimlerde "deney"
yapmanın zorluğundan hep bahsedilir, ama belki esas problem deney
yapabilsek bile bunların benzer sonuçlar vermeyecek oluşu. Bu
olaylara belli simetrilerin olduğu seviyelerde bakmadığımız sürece
durum ümitsiz gibi görünüyor.

4. Neyin bilimsel olarak açıklanabilir neyin açıklanamaz olduğu
konusunda önceki yazdılarımda "algorithmic complexity"'ye gönderme
yaptım. Bir dizi (olaylar, sayılar, bitler dizisi), ya bir miktar
açıklanabilir (compress edilebilir, predict edilebilir), ya da
tamamiyle random'dur (random'luğun tanımını böyle yapıyor
teori). Ama bu potansiyel olarak uzayabilecek tartışmayı sonraya
bırakıyorum.

Related link